معرفت نزد حکیم ترمذی

حکیم ترمذى (ف. ٢٨٥ق)، به‌مثابۀ یک عالم و اندیشمند آگاه به زمان‌، در فرهنگ حاکم و علوم زمانۀ خود آسیب‌هایى را تشخیص داد و درصدد بود با نظریۀ خاص خود در معرفت‌، راهى براى رهایى ارائه کند‌. ترمذى این مسیر را، هم در جهت سلبى و نقد عالمان و علوم زمانه و هم در جهت ایجابى و مطرح کردن الگوى مطلوب و تمام‌عیار از معرفت، به‌جد پى گرفت و پنج اثر را در موضوع علم و معرفت تألیف کرد‌. ترمذى در مقام نقد دعاوى معرفت‌، به بررسى آسیب‌شناختى عالمان و علوم زمانۀ خود پرداخت‌. او این مهم را با ارزیابى انگیزه و غایات عالمان‌، و روش، موضوع و نقش فرهنگى- اجتماعى علوم سامان داد‌. او در نقادى بى‌محابایش، هیچ‌یک از اهل حدیث‌، قرّاء‌، زهّاد‌، صوفیه‌، فقیهان و اهل کلام را از نقد بى‌نصیب نگذاشت‌. تقسیم علوم به فاسد و مقابل آن، و ظاهر و باطن، همچنین، تقسیم موضوعى علم به حق‌، عدل و صدق، از مبانى نقد اوست‌. اما الگوى مطلوب او از معرفت و دین‌، معطوف به علم باطنى است که البته، در حجاب و حصارِ ظاهر است‌. این باطن عبارت است از ایمان حقانى و حکمتى که از طریق پرورش خصایل و شرایط روحى و معنوى مساعد، و تألیف میان زهد و تقوا و بندگى حاصل مى‌شود و ثمرات خود را در حیات طیبۀ فردى و اجتماعى آشکار می‌کند‌. این علمِ الگو و الگوى علم را «حکمت علیا» و «صدق» مى‌نامد که خود مسبوق به «حق» و «عدل» است‌.